Mythologie als buidelzakje
21/08/2023
door Mieke Bouma
‘Mythologie is een soort kangoeroebuidel voor de menselijke geest en ziel, een baarmoeder met uitzicht’
-Joseph Campbell
Het woord ‘mythe’ gebruiken we vaak als term voor een nepverhaal of een waanidee. ‘Dat is een mythe, het klopt voor geen meter!’, roepen we dan. ‘Je hebt het verzonnen’. En hoewel mythen inderdaad niet ‘echt’ zijn, is het wel goed te beseffen dat ‘mythen’ en ‘mythologie’ fungeren als navigatiesysteem om door het landschap van het leven te kunnen reizen.
Je kunt mythologie zien als het geheel van verhalen en denkbeelden uit een bepaalde cultuur of gemeenschap waarin belangrijke levensvragen aan bod komen. Een mythologie kan in de loop van de tijd veranderen en meegroeien met veranderende omstandigheden. Ze wordt vaak als ‘waarheid’ beschouwd, niet omdat het ‘echt gebeurd is, maar omdat het verhaal verwijst naar een diepere waarheid. Mythen (alle grote verhalen) zijn producten van menselijk voorstellingsvermogen, onze oneindige verbeeldingskracht. De symbolen en archetypen in de grote verhalen vertellen ons iets over het landschap van het leven, de hobbels, de obstakels en over het aanboren van het innerlijke goud. De verhalen zijn symbolische weergaven van dat wat ons als mensheid bezighoudt, zoals leven, dood, ziekte, geboorte, liefde, oorlog, etc.. De verhalen komen voort uit de ziel, verwijzen niet naar feiten maar naar iets wat de feiten bezielt. Het zijn geen historische waarheden, maar weerspiegelen het grote avontuur van de menselijke ziel. Of het nu verhalen zijn uit de middeleeuwen over wolven, draken of heksen of hedendaagse complottheorieen over reptielen die de aarde besturen… het zijn symbolische weergaven van angsten, verlangens en diep weggestopte emoties. Met onze verbeeldingskracht, ons associatievermogen maken we afbeeldingen over wat ons ten diepste bezighoudt.
Archetypen
Friedrich Justin Bertuch, Bilderbuch fur Kinder, 1790-1830 Fabelwesen
Krachtige mythologische beelden, zoals de buik van de walvis, de zondvloed, de woestijn, de onbevlekte ontvangenis, de slang, de draak of de gewonde koning, kunnen je in je ziel raken en gaan voorbij het verstand. Ze kunnen iets in beweging zetten, iets beroeren, aanraken, of energie opwekken. Ergens herken je iets. Je hebt dan wel niet letterlijk vastgezeten in de buik van de walvis, maar je herkent het gevoel van ‘geen kant meer op kunnen’. De slang of de draak zijn symbolische weergaven van angst en de Graal verwijst naar de vervulling van een diep verlangen. Deze beelden dragen wij allemaal – diep in ons – met ons mee.
Kunstuitingen
Mythen zijn dus kunstuitingen – noem het gedichten – waarin diepe wezenlijke zielservaringen worden uitgedrukt in metaforische zin. Films, romans, en ook dans, beeldende kunst en opera horen daarom in het rijtje.
Mythologisch kompas
Tijdens de lessen van de Storytelling Academy hebben we het vaak over de noodzaak van een ‘mythologisch kompas’, soms noemen we het ‘narratief instinct’. We hopen dat de mensen die bij ons leskrijgen zo’n kompas ontwikkelen. Waarom? Om te ontdekken wat hen ten diepste drijft, dat hun persoonlijke verhaal allerlei universele thema’s bevat, met archetypische kenmerken. Maar ook hoe ze om kunnen gaan met tegenslagen en keerpunten en hoe ze dicht bij zichzelf kunnen blijven en hun verbeeldingskracht kunnen inzetten in een snel veranderende chaotische wereld.
Het buidelzakje
Onze grote leermeester Joseph Campbell onderzocht in zijn magistrale oeuvre hoe verhalen en mythen ons al sinds mensenheugenis ondersteunen en leiden en ons leven betekenis geven. De uitspraak dat mythen buidelzakjes zijn voor de ziel, komt van Campbell. Hij maakt daarmee duidelijk maakt dat een goed verhaal ons kan beschermen, een gevoel van heelheid kan geven, en tegelijk uitzicht kan bieden, iets in beweging kunnen zetten en ons daarmee voorbereidt op het leven.
Verbinding verbroken.
De mensheid lijkt op dit moment stuurloos en in grote verwarring. Het lijkt wel of de verbinding is verbroken. De ziel is eruit. We hebben met onze oneindige kennis allerlei systemen geschapen die zo complex zijn dat deze ons niet langer dienen, we hebben materialistische waarden nagestreefd; egoïsme en economische groei zijn decennialang leidend geweest en deze hele ontwikkeling heeft vervulling, verbinding, saamhorigheid en zingeving (waar we allemaal naar verlangen) in de weg gestaan. Veel problemen in de westerse wereld (de vele depressies, klimaatcatastrofes, vluchtelingenstromen, polarisatie, geweld) hangen samen met zielsverlies, het gebrek aan een verhaal dat ons de weg wijst, ons steunt, ons troost en ons het gevoel geeft dat we ergens bij horen en ertoe doen.
De schat in ons
Gelukkig dringt bij velen het besef door dat we het contact met de ziel – met het wezenlijke – moeten herstellen en dat de schat waar we naar op zoek zijn niet buiten ons, maar ín ons te vinden is. We hebben de neiging ons vooral op de buitenwereld te richten, ons best gedaan om ons van elkaar te onderscheiden met als gevolg dat door al dat onderscheidende vermogen we er nu alleen voor staan.
Waar we nu collectief achter aan komen zijn is dat de schat niet buiten maar binnen in ons erop wacht opgegraven te worden, dat het erop aankomt de ziel terug in het spel te brengen, de verwondering, verbeeldingskracht en intuïtie weer aan te spreken om zo te bouwen aan een samenleving die toekomstbestendig is.
Goddelijke komedie van de ziel
Het leven zelf is de goddelijke komedie van de ziel. Met alle tragikomische verwikkelingen die daarbij horen. Sprookjes, mythen en grote verhalen zijn uitingen van dezelfde universele levensprincipes. In ieder goed verhaal vindt er op de een of andere manier een innerlijke transformatie plaats, terwijl de objectieve wereld gewoon blijft ronddraaien. Leven en dood, goed en kwaad, boven en onder, buiten en binnen, het mannelijke en het vrouwelijke… de tegenstellingen blijven strijden met elkaar en verhouden zich tot elkaar als kokend water tot een ontsnapte luchtbel, of als de kosmos tot een sterrenstelsel. Totdat ze geïntegreerd worden.
In deze verwarrende, apocalyptische tijden hebben we een buidelzakje nodig, een mythologisch kompas. We hebben behoefte aan (oude en nieuwe) verhalen die ons beschermen en de weg wijzen, die ons helpen herinneren aan het bestaan van de ziel en het mysterie van het menselijk bestaan.
© Mieke Bouma
afbeelding bovenaan: Jonas en de walvis (1621) van Pieter Lastman
Terug