Het ego onttroond
21/01/2024
Waar een nieuw verhaal voor de wereld aan moet voldoen
-door Mieke Bouma
In de beroemde kroningsscène uit De Terugkeer van de Koning (Lord of the Rings) wordt Aragorn tot koning wordt gekroond. Nadat de kroon op zijn hoofd is geplaatst, draait hij zich om, waarop de massa mensen in het publiek in gejuich uitbarst. Een apotheose die kippenvel teweegbrengt.
Met dit fragment begint de laatste uitzending Wintergasten van de VPRO met wetenschapper en zoöloog George Monbiot.
Mooie scène, denk je…
Totdat Monbiot de scène in een totaal ander daglicht plaatst, als hij benadrukt dat een dergelijk tafereel fascistische elementen in zich draagt. Een massa mensen die een leider toejuicht? Het op een voetstuk zetten en verafgoden van een sterke leider moet gewantrouwd worden. En helemaal in tijden van chaos, wanneer ultrarechtse tendensen opduiken omdat mensen zo graag een simpel en helder verhaal willen horen.
Monbiot benadrukt het belang van een radicale move teneinde het tij te keren. Ja, er moet een nieuw verhaal komen, maar dan wel een verhaal met andere ingrediënten. Het vraagt van ons mensen een totaal andere beweging.
In de loop van de aflevering wordt duidelijk waar Monbiot op doelt: het ego moet worden onttroond.
Twee soorten moed
En dat is ook wat de Reis van de Held ons leert. Er bestaan twee soorten moed. De eerste soort gaat over de moed die nodig is je te presenteren aan de wereld, je comfortzone te verlaten, erop uit te trekken, jezelf en je kwaliteiten te tonen aan de wereld en te zeggen: Hier ben ik, dit kan ik… Kijk mij eens! Ik ben iemand, ik heb een identiteit, ik kan dingen!
We leren al heel vroeg: Kom voor jezelf op, doe je best, toon lef, verleg je grenzen, onderscheid jezelf, bijt van je af.
Het is een mannelijke energie waarmee je aanzien krijgt in een groep, successen boekt en het gevoel kunt krijgen dat je ertoe doet, dat je ‘iemand’ bent. Een belangrijke ontwikkeling, die alles te maken heeft met egokracht. Een drijfveer die ons helpt om ons te onderscheiden en te excelleren. Zonder die egokracht houd je jezelf over het algemeen niet makkelijk staande in deze wereld.
Van iemand naar niemand
Maar denk niet dat je er dan bent. Sterker nog… denken dat je wat voorstelt is voorlopig heldendom. Het blijven hangen in dat gevoel van ‘kijk mij eens,’ levert onvolwassen leiders op, hoogmoed, verslaving aan macht, applaus en erkenning. Op de sociale media zie je hoe dit in deze tijd voor ongelooflijke ijdeltuiterij, geroeptoeter en opschepperij leidt. In de politiek zie je politici die zich vastklampen aan de macht. Het heeft geleid tot exploitatie van moeder aarde.
Die beweging – gericht op onderscheiden, uitsluiting, uitbuiting, groei en expansie – is aan het vastlopen.
De ziel terug in het spel brengen
Het leven zelf leert ons – gelukkig – dat er soms ook iets anders van ons gevraagd wordt. Wanneer zich beproevingen of crises voordoen krijgen we een lesje in nederigheid, moeten we uit een ander vaatje tappen, een terugtrekkende beweging maken. Wanneer we met vergankelijkheid, met sterfelijkheid, met nietigheid worden geconfronteerd, hebben we aan ego-kracht niet zoveel. Het maakt ons eerder eenzaam.
Verhalen leren ons dat de held of heldin zich uit de crisis kan bevrijden door de gerichtheid op de buitenwereld te veranderen in een gerichtheid op de binnenwereld. Door de ziel weer terug in het spel te brengen. En dat is een ander soort van moed. Durf je dwars door de duisternis te gaan, te vertrouwen, naar binnen te keren en te luisteren, je innerlijke wijsheid aan te boren? Het is een beweging waar we niet mee worden opgevoed en daarom is die transitie lastig en pijnlijk omdat er overgave en loslaten worden gevraagd en het niet-weten verdragen moet worden. Toch is dit – om uit de crisis te komen – een noodzakelijke beweging. Geen egokracht maar zielenkracht.
Stijgen en Afdalen
Het zijn voortdurend twee bewegingen die elkaar afwisselen: stijgen en dalen. Oprijzen en vallen. Naar boven en naar beneden. Naar buiten en naar binnen. Van het mannelijke naar het vrouwelijke. Van vadertje Hemel naar moedertje Aarde. Van Yang naar Yin. Van orde naar chaos. En weer terug. De eeuwige cyclus.
In veel oude verhalen zien we dit terugkomen. Neem het verhaal van Odysseus. Eerst trekt hij er (in de Ilias) op uit om Troje te veroveren. Hij is de held in het verhaal, hij is slim en hij overwint. Maar… dan wil hij terug naar huis, naar Ithaka, waar zijn vrouw op hem wacht. Tijdens die reis (de Odyssee) naar huis wordt er iets heel anders van hem gevraagd. Hij moet de verleiding weerstaan zijn ego te doen gelden. Hij moet leren zich niet meer te hechten, niet meer te verlangen. Zodra hij dat wel doet blaast de wind hem terug naar af. Odysseus leert van Iemand Niemand te zijn (‘Mijn naam is Niemand’). Hij brengt een bezoek aan de Onderwereld en ontmoet de oude blinde ziener Teresias die hem voorspelt dat hij veilig thuis zal komen. Als hij na 10 jaar thuiskomt op Ithaka, herkent niemand hem meer, alleen zijn oude hond.
De Afdaling
We zien het in sprookjes en vele grote verhalen en mythen: de held moet afdalen en soms vallen. Denk aan het GoudElsje in het sprookje van Vrouw Holle die in de put valt, aan Alice in Wonderland, aan Gilgamesj, Orpheus, Theseus en Persephone… in al deze verhalen moet de hoofdpersoon afdalen naar een vreemde, wonderlijke onderwereld, waar dan vervolgens ook de schat of het inzicht te vinden is, waarna de terugkeer – verrijkt en getransformeerd – naar de gewone wereld kan plaatsvinden.
De onderwereld staat voor dat wat we liever niet willen zien, voor onze weggestopte angsten, de dood, de innerlijke draken… maar het is tegelijk de plaats waar we de antwoorden vinden. Het is ons diepste zelf.
Collectieve beweging
Dit is de beweging die wij nu collectief moeten maken. De oude verhaalmotieven weerspiegelen wat er van ons gevraagd wordt in deze tijd. We zullen – individueel en collectief – moeten afdalen in onszelf, de ziel weer terug in het spel brengen, de verbeeldingskracht stimuleren, ons openstellen voor het mysterie van in leven zijn en zo leren ervaren dat we deel zijn van een groter geheel.
Transformerende ervaring
Zo eindigt ook de aflevering Wintergasten met George Monbiot. Hij vertelt hoe hij zelf vaak een overstijgende ervaring heeft als hij in zijn eentje in zijn kano op de zee is. Zijn geest maakt zich los van zijn lichaam. Hij voelt zich nietig en tegelijk gedragen door het iets wat groter is dan hijzelf. Alleen dat besef, zo stelt hij, kan ons helpen de wereld te redden.
De held in onszelf
We moeten de held niet langer buiten onszelf zoeken, maar de held ín onszelf mobiliseren. Alleen zo kunnen we die radicale move te maken en ruimte scheppen voor dat nieuwe verhaal. Een verhaal dat gaat over wederkerigheid, dienstbaarheid, bezieling. De mens is niet de koning van de schepping, maar een nietig onderdeel van een immens universum.
Of zoals de dichter Rumi het ooit omschreef: ‘We zijn niet een druppel in de oceaan, we zijn de oceaan in een druppel’.
Daarom moet de koning – het mythische symbool voor het ego – onttroond worden.
Terug