Duivelse dilemma’s
07/05/2022
Leve de dilemma’s. Voor verhalenmakers onontbeerlijk. Er staat iets op het spel en dat maakt een verhaal spannend. In de dagelijkse praktijk bezorgen dilemma’s ons echter grijze haren en slapeloze nachten. Wat vraagt een dilemma van ons?
Tja, de hoofdpersoon moet een lastige keuze maken en leren varen op een innerlijk kompas. Dat is de opgave. Maar lukt dat? En wat moet je ervoor doen of laten?
Op internet vind je hele sites met ‘duivelse dilemma’s’, speciaal voor schrijvers. En ja, de hele filmgeschiedenis is een optelsom van briljante dilemma’s. Wat doe je als….
In de film Sophies Choice (1984), wordt de Pools-Joodse Sophie, gespeeld door Meryl Streep, in het concentratiekamp door de Nazi’s gedwongen te kiezen tussen haar twee kinderen. In The Matrix (1999) moet Neo kiezen tussen de blauwe of de rode pil. Kiest hij voor de blauwe dan blijft alles veilig bij het oude, maar als hij de rode pil kiest dan begint er een duister avontuur.Iedere keuze heeft grote gevolgen en er staat direct van alles op het spel en dat willen we meemaken.
Ik denk ook aan dat fenomenale fragment waarin Maria Maria Joao Pires erachter komt dat ze de verkeerde partituur van Mozart voor zich heeft. Even is er is een gapend gat. Ze springt in paniek op. Wat nu?Dan wordt ze aangemoedigd door Riccardo Chailly het uit haar hoofd te spelen (‘from the heart’, zeggen de Engelsen). Ze durft het en het gaat fantastisch. Beter dan ooit.
Complexiteit
Nu het wereldnieuws aan elkaar hangt van duivelse dilemma’s, is dit aan de orde van de dag. Paniek, gapende kloven, tegenstellingen, oppositie. Help wat te doen? De dilemma’s gaan over fossiele brandstoffen, pluimvee, harde sancties, vliegvakanties, elektrisch rijden en de tuin sproeien. En het dilemma zit hem erin dat iedere keuze direct zijn eigen schaduw opwerpt, waardoor we gevangen zitten tussen twee niet gewenste opties.
Precies daar schieten wij in de paniek, proberen we vast te klampen aan het bekende. Maar de vraag is dus: Kunnen we varen op ons innerlijk kompas?
Geloven we nog in een derde weg? Vertrouwen we het nog? Aristoteles zou zeggen: we hopen van wel, maar we vrezen van niet. In deze plotvraag zitten we nu mondiaal verstrikt.
De wereld is complex en zodanig aan elkaar geknoopt dat iedere keuze mega-gevolgen heeft.
Sheila Sitalsing schreef daarover in de Volkskrant:
“Dan blijkt dat de wet van het nooit meer te ontwarren kerstboomlichtjessnoer universeel is: draadje eruit proberen te pulken leidt tot verlegging van de vernauwing. Verderop ontstaat een nieuwe knoop die nog onmogelijker is, en die tot drastischere maatregelen noopt. Knippen bijvoorbeeld. Maar knippen betekent dat de fabrieken die moeten draaien en de auto’s die moeten rijden en de schoorstenen die moeten roken dat niet langer kunnen doen, althans niet zoals voorheen. Dat alles duurder wordt, schaarser en minder. Zo ziet achteruitgang eruit.
‘Verstricking’
Het woord dilemma is afkomstig uit het Latijn en betekent ‘tweestelling’. Het Latijn heeft het weer ontleend aan het Griekse di- (‘twee’) en lemmata (‘veronderstellingen’). Iemand die voor een dilemma staat, moet kiezen uit twee veronderstellingen, standpunten of mogelijkheden. In het oud Nederlands is dilemma een synoniem voor ‘verstricking’. Helemaal een treffend voor hoe je je voelt op het moment dat een fiks dilemma zich aandient: verstrikt, knoop in je maag, verward. Je moet kiezen uit twee kwaden. Alles valt stil in het niet weten. Wat te doen?
Barsten in het vernislaagje
De spanning kan zo groot worden dat de vernislaag van ons comfortabele leventje openbarst. Opgekropte emoties, weggestopte energieën en schaduwen komen precies in die lastige kloof van het niet kunnen kiezen, aan de oppervlakte. Angst, woede, paniek, geweld, schaamte, pijn, verdriet knallen tevoorschijn. Wat nu?
Glimpje van de heelheid
Er moet toch een keuze gemaakt worden. Hoe dan ook. We moeten door. En als we net zoals Maria Joao Pires aangemoedigd worden te vertrouwen op dat innerlijke kompas, dan opent zich een derde weg, geleid door een innerlijk weten die de boel weer verenigt en zelfs op een hoger plan brengt.
In verhalen zien hoe na veel gedoe de geliefden elkaar vinden, hoe vrede hersteld wordt, hoe een ziekte geheeld wordt, hoe er verlichting komt, hoe iemand boven zichzelf uitstijgt. Dat gaat overigens nooit zonder slag of stoot. Er moet iets geofferd worden en er moet geleden worden. Tegenstellingen moeten worden opgelost. Maar als we daartoe bereid zijn, kunnen we opgelucht ademhalen, glunderen, krijgen we kippenvel, plengen we een traantje. Het is gelukkig goed gekomen. Daar gaan verhalen over. Ze laten ons – na al het gedoe – een glimpje van de heelheid opvangen. We kunnen die pas ervaren nadat we conflicten, pijn en angst aan den lijve hebben ervaren, nadat we hebben leren vertrouwen op dat innerlijke kompas. Nadat alle waanvoorstellingen van het op onszelf gerichte ego opgelost zijn en we kunnen ervaren dat diep in ons pure vrede heerst.
De ironie is dat de tegenstellingen die ons verscheuren, ons tegelijkertijd de weg wijzen naar het nieuwe verhaal. Ze dienen een doel: op een ander, wezenlijker niveau de harmonie herstellen en een nieuwe orde tot stand brengen.
Verbeeldingskracht
Precies in het niemandsland van het niet weten waar dilemma’s ons brengen, daar tussen het oude verhaal en het nieuwe, tussen dag en nacht, tussen waken en slapen, in het uur van de wolf, tussen de contrasterende polen daar vindt de vernieuwing plaats, precies in dat gapende gat bevinden zich de dromen, de intuïtie, de beelden van vernieuwing.
Lang leve dilemma’s.
Het leven kan wel degelijk veranderen.
(c) Mieke Bouma
Terug