Terug

Duivelse dilemma’s zetten het verhaal op scherp

20/02/2025

Lang leve dilemma’s!
Voor verhalenmakers zijn dilemma’s het zout in de pap. De hoofdpersoon moet een keuze maken tussen twee (on)aantrekkelijke alternatieven. Bij allebei de keuzes zet hij iets van grote waarde op het spel. Op internet vind je hele sites met ‘duivelse dilemma’s’, speciaal voor schrijvers. Niet voor niets hangen alle grote verhalen van de mensheid aan elkaar van briljante dilemma’s. Wat doe je als…

Zo staat in de oude Griekse mythe Ifigeneia in Aulis (Euripides 406 v Chr.) koning Agamemnon voor de keuze om zijn dochter Iphigenia te offeren en zo de Trojaanse oorlog te winnen, of haar leven te redden maar de oorlog te verliezen.

(Dit 1e-eeuwse fresco uit Pompeï toont hoe Ifigeneia op het punt staat te worden geofferd)

Bij een dilemma levert in principe elk besluit grote problemen op.

Een ander voorbeeld van een duivels dilemma vind je in de film Sophies Choice (1984), waar de Pools-Joodse Sophie (gespeeld door Meryl Streep), in het concentratiekamp door de Nazi’s gedwongen te kiezen tussen haar twee kinderen.

En natuurlijk kennen we The Matrix (1999) waarin moet Neo kiezen tussen de blauwe of de rode pil. Kiest hij voor de blauwe dan blijft alles veilig bij het oude, maar als hij de rode pil kiest dan begint er een duister avontuur.

Denk ook aan dat fenomenale fragment waarin Maria Maria Joao Pires erachter komt dat ze de verkeerde partituur van Mozart voor zich heeft. Even is er is een gapend gat. Ze springt in paniek op. Wat nu? Dan wordt ze aangemoedigd door Riccardo Chailly het uit haar hoofd te spelen (‘from the heart’, zeggen de Engelsen). Ze durft het en het gaat fantastisch. Beter dan ooit.

Iedere keuze heeft grote gevolgen en er staat direct van alles op het spel en dat werkt voor de consument van een verhaal lekker, maar voor de hoofdpersonages is de keuze maken altijd verscheurend.

Complexiteit

In het echte leven zijn dilemma’s iets minder fijn, want iedere keuze werpt direct zijn eigen schaduw op. De huidige tijd is een tijd vol dilemma’s. Je hoeft het nieuws er maar op na te lezen. Wat zetten we op het spel? Waar komen we in verzet, waar gaan we voor en waar staan we voor? Kunnen we varen op ons innerlijk kompas? Zal het lukken de vrede te bewaren?
Aristoteles zou zeggen: we hopen van wel, maar we vrezen van niet.
In deze plotvraag zitten we nu mondiaal verstrikt.

‘Verstricking’

Het woord dilemma is afkomstig uit het Latijn en betekent ’tweestelling’. Het Latijn heeft het weer ontleend aan het Griekse di- (’twee’) en lemmata (‘veronderstellingen’). Iemand die voor een dilemma staat, moet kiezen uit twee veronderstellingen, standpunten of mogelijkheden. In het oud Nederlands is dilemma een synoniem voor ‘verstricking’. Helemaal een treffend voor hoe je je voelt op het moment dat een fiks dilemma zich aandient: verstrikt, knoop in je maag, verward. Je moet kiezen uit twee kwaden.
Alles valt stil in het niet weten. Wat te doen?

Barsten in het vernislaagje

De spanning kan zo groot worden dat de vernislaag van ons comfortabele leventje openbarst. Opgekropte emoties, weggestopte energieën en schaduwen komen aan de oppervlakte. Angst, woede, paniek, geweld, schaamte, pijn, verdriet. Wat nu?

De derde weg

Dan moet er toch een keuze gemaakt worden. Als we net zoals Maria Joao Pires aangemoedigd worden te vertrouwen, dan opent zich een derde weg, geleid door een innerlijk weten die de boel weer verenigt en zelfs op een hoger plan brengt.
In verhalen zien we hoe na veel gedoe de geliefden elkaar vinden, hoe vrede hersteld wordt, hoe een ziekte geheeld wordt, hoe er verlichting komt, hoe iemand boven zichzelf uitstijgt. Dat gaat overigens nooit zonder slag of stoot. Er moet iets geofferd worden er moet geleden worden. Maar als dat gebeurt, kunnen we opgelucht ademhalen, krijgen we kippenvel, plengen we een traantje. Het is gelukkig goed gekomen.
Of niet…. En in dat geval ervaren we wat er anders had moeten gaan.
Daarom houden we van verhalen. Omdat ze ons een glimpje van de heelheid laten opvangen en ons daaraan helpen herinneren. De tegenstellingen die ons verscheuren, wijzen de weg naar het nieuwe verhaal. Ze dienen een doel: op een ander, wezenlijker niveau de harmonie herstellen en een nieuwe orde tot stand brengen of boven onszelf uit te stijgen.

Het uur van de wolf

Kennelijk moeten we, ook in het echte leven, eerst conflicten, pijn en angst aan den lijve ervaren voordat er op dat innerlijke kompas gevaren kan worden.
In dat niemandsland van niet weten, daar tussen het oude verhaal en het nieuwe, tussen dag en nacht, tussen waken en slapen, in het uur van de wolf, in de duisternis tussen de contrasterende polen daar vindt de vernieuwing plaats, precies in dat gapende gat bevinden zich de dromen, de intuïtie, de beelden van vernieuwing. Dat is de derde weg.

Lang leve de dilemma’s. Het leven kan wel degelijk veranderen. En om de wereldwijde dilemma’s het hoofd te bieden, hebben we dus vooral ook zielenwerk te doen. Laten we intunen op die derde weg.
Het getal 3 is van belang: het derde oog, de driehoek. Hoe we met de juiste intenties, begeleid door onze intuïtie en innerlijke wijsheid de tweedeling kunnen overstijgen en het innerlijk goud kunnen vinden.